در ذهن بسیاری از مردم نوشیدن قهوه پدیده نوظهوری است که در سال‌های اخیر بین مردم ایران و به‌خصوص جوان‌ترها باب شده است. اما حقیقت این است که سنت نوشیدن قهوه در ایران قدمتی طولانی دارد و تا قبل از ورود چای به ایرانْ قهوه نوشیدنی اصلی مردمان این سرزمین بوده است. با ورود چای به کشور عادت‌های نوشیدن مردم هم تغییر کرد و نوشیدن قهوه از رونق افتاد. اما داستان قهوه در این‌جا به پایان نرسید. در سال‌های اخیر با وجود گسترش کارگاه‌های برشته‌کاری و کافه‌های متنوع سنت نوشیدن قهوه مجدد و این بار به‌شیوه‌ای مدرن به ایران بازگشته است.

ظهور اولین قهوه‌خانه‌ها در ایران

گفته می‌شود قهوه ابتدا از قاره آفریقا به یمن و عربستان رسیده و از آن‌جا وارد سوریه، قاهره، روم و ایران شده است. در مورد ایران نوشیدن قهوه در زمان شاه طهماسب اول رواج پیدا کرده است. به نظر می‌رسد در ایران هم مانند بسیاری از کشورهای اروپایی قهوه در ابتدا به‌عنوان دارو مصرف می‌شده و بعدها به صورت یک نوشیدنی تفریحی در آمده است.

هرچند در ابتدا قهوه به دربار راه پیدا کرد اما رایج شدن نوشیدن قهوه در بین عموم مردم با ساخت اولین قهوه‌خانه‌ها در دوران صفویان گره خورده است. در زمان شاه عباس اول در شهرهای بزرگی مانند قزوین و اصفهان قهوه‌خانه‌هایی دایر شده بود که پاتوق مردان شهر بود. بعدها سروکله قهوه‌خانه‌ها در شهرهای دیگر هم پیدا شد و قهوه‌خانه‌ها به یکی از اصلی‌ترین محل‌های تجمع مردم تبدیل شدند.

با روی کار آمدن قاجارها و پایتخت شدن تهران تعداد قهوه‌خانه‌ها در این شهر به‌شدت زیاد شد. اما قهوه‌خانه‌ها تنها جایی برای نوشیدن قهوه نبودند. درواقع قهوه بهانه بود. مردم در این قهوه‌خانه‌ها جمع می‌شدند و درباره مسائل مختلف صحبت می‌کردند، روزنامه می‌خواندند و درباره وقایع روز گفت‌وگو می‌کردند. اگر بین دو نفر از اهالی دعوا یا کدورتی پیش می‌آمد در قهوه‌خانه حل و فصل‌اش می‌کردند و برنامه‌های تفریحی مانند شاهنامه‌خوانی، داستان‌گویی، قوپوزنوازی و اجرای نمایش هم در قهوه‌خانه‌ها رایج بود.

ورود رقیب تازه و کمرنگ شدن نقش قهوه

قهوه نوشیدنی اول مردم ایران بود. تا اینکه حاج محمد میرزای کاشف السلطنه در سال ۱۲۷۶ شمسی اولین نهال‌های چای را از هندوستان به ایران آورد و در شهر تنکابن در شمال ایران کاشت. کاشته شدن اولین نهال‌های چای در شمال همان و رشد محبوبیت این نوشیدنی هم همان. ابتدا مردم خطه شمال و سپس عمده جمعیت با چای آشنا شدند و به این ترتیب چای جای قهوه را در دل مردم ایران گرفت. هرچند هنوز اثرات قهوه باقی مانده بود. برای مثال تا مدت‌ها بعد مردم به اشتباه به چای‌خانه‌هایی که حالا دیگر در آن‌ها خبری از قهوه نبود، قهوه‌خانه می‌گفتند.

البته علت کمرنگ شدن قهوه تنها حضور یک رقیب قدرتمند نبود؛ در آن زمان مخالفت‌هایی هم با قهوه وجود داشت. مثلا برخی رساله‌ها تاثیرات روانی نوشیدن قهوه را مشابه مصرف تریاک می‌دانستند و علمای شیعه هم قهوه را در ردیف نوشیدنی‌های مست‌کننده‌ قرار داده بودند. به این ترتیب هرچند نوشیدن قهوه متوقف نشد، اما در میان عموم مردم بسیار کمرنگ شد.

انقلاب مشروطه و بازگشت قهوه

با شکل‌گیری انقلاب مشروطه جامعه ایران سرسختانه به‌دنبال تغییر بود. نوگرایی در هر زمینه‌ای در بین روشنفکران و جوانان تحصیل‌کرده دیده می‌شد. در این زمان فردی به نام غلامحسین‌خان که ثروتمند و تحصیل‌کرده فرنگ بود به ایران برگشت و از مشابه کافه‌هایی که در پاریس دیده بود در خیابان باب همایون تهران اولین کافه مدرن ایران را راه‌اندازی کرد. غلامحسین‌خان نام کافه خود را «لقانطه» گذاشت که در زبان فرانسوی همان کافه معنا می‌دهد.

یک پیشنهاد خواندنی: طرز تهیه قهوه یزدی در چند قدم ساده

با پا گرفتن کافه لقانطه سنت فراموش شده نوشیدن قهوه دوباره در میان مردم زنده شد؛ البته نه همه مردم. بعد از لقانطه به تدریج کافه‌های دیگری در سراسر شهر باز شدند؛ اما مشتری‌های این کافه‌ها بیش‌تر افراد ثروتمند، تحصیل‌کرده‌های فرنگ و روشنفکران بودند. افراد شهیری مانند صادق هدایت دورهمی‌ها و نشست‌های دوستانه خود را در قهوه‌خانه‌ها برگزار می‌کردند و به این ترتیب در شکل‌گیری عادت کافه‌نشینی در بین روشنفکران بسیار موثر بودند.

در سال‌های بعد و اوج بحران‌های سیاسی کشور مانند کودتای ۲۸ مردادْ کافه‌ها محل تجمع دانشجوها و جوان‌های پرشور بودند و حالا دیگر رنگ و بوی مدرن‌تری هم به خود گرفته بودند. کافه‌ها مانند قهوه‌خانه‌های قدیمی فقط جای مردان نبودند و زن‌ها هم به کافه‌های مدرن می‌رفتند.

یک پیشنهاد خواندنی: با بزرگترین تولید کنندگان قهوه در جهان آشنا شوید

قهوه دیگر فقط قهوه نیست

بعد از انقلاب اسلامی و با شروع جنگ بار دیگر کافه‌نشینی از رونق افتاد. هرچند هنوز هم تعدادی کافه‌ی فعال در مناطق مختلف وجود داشتند اما انقلاب و جنگ چهره کشور را تغییر داده بود. باید سال‌ها می‌گذشت تا در دهه ۸۰ با کمرنگ‌تر شدن خاطرات تلخ جنگ و فرارسیدن دوران نسلی تازه از جوانان قهوه‌خوردن در کافه‌ها دوباره شکل بگیرد. اما این بار دانسته‌های مردم از قهوه بسیار بیش‌تر شده بود. حالا دیگر قهوه تنها به شکل سنتی آن سرو نمی‌شد. انواع و اقسام نوشیدنی‌های تازه بر پایه قهوه به کافه‌ها راه پیدا کرده بودند.

با شروع دهه ۹۰ و ورود موج قهوه‌های تخصصیْ تغییرات قابل‌توجهی در کافه‌ها شکل گرفت. پررنگ شدن نقش کیفیت در ابعاد گوناگون آن‌ها حاکی از تغییرات جهانی بود که تاثیرش به ایران رسید بود. کم‌کم و با بیش‌تر شدن تعداد کارگاه‌های برشته‌کاری داخلی و افزایش اطلاعات مردم درباره قهوهْ نوشیدن آن هم رنگ‌وبویی تازه به خود گرفته است. برای قهوه‌خورهای حرفه‌ای عطر، طعم و ویژگی‌های چشایی هر فنجان قهوه اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. کافی است سری به نزدیک‌ترین مغازه قهوه‌فروشی که می‌شناسید بزنید تا با انواع دانه قهوه و درجه برشتگی‌های متفاوت روبه‌رو شوید. برای دم کردن قهوه هم ابزارها و شیوه‌های مختلفی وجود دارد. زیرا این روزها دیگر هرکس سلیقه نوشیدن خود را پیدا کرده و می‌داند از فنجان قهوه خود چه انتظاری دارد.